De opkomst van wereldreligies

Dit artikel is de vertaling van het Engelstalige artikel “The Rise of World Religions” (Turning Points in World History) van Douglas S. Winnail, verschenen in het Tomorrow’s World magazine van juli-augustus 2016.

Waarom zijn er zoveel verschillende religies in de wereld? Wat is de bron van deze uiteenlopende opvattingen, die zijn blijven voortbestaan in de loop van de eeuwen? De Bijbel biedt een informatief perspectief dat tegenwoordig in hoge mate genegeerd wordt maar  unieke antwoorden geeft op deze raadselachtige vragen.

God leidt de loop van de geschiedenis om Zijn doelen te verwezenlijken. “Hij maakt volken groot, en doet ze ondergaan …” (Job 12:23). Het was te midden van het plotselinge einde van de Bronstijd rond 1200 v. Chr. – één van de meest rampzalige keerpunten in de geschiedenis – dat God de opkomst van het volk van Israël als een licht voor de oude heidense wereld in gang zette. Maar de Israëlieten vergaten God, negeerden Zijn wetten en volgden andere goden (Jeremia 5:19; 9:13). Als gevolg hiervan werden tussen 722-586 v. Chr. de tien noordelijke stammen in gevangenschap gevoerd door Assyrië en de twee zuidelijke stammen door Babylon en hun licht ging uit. Toch was het geen toeval dat de ondergang van dit uitverkoren volk plaatsvond tijdens een ander belangrijk keerpunt in de geschiedenis, dat de opkomst van de wereldreligies betrof.

Het axiale tijdperk

Dit keerpunt vond plaats tijdens de middelste eeuwen van het eerste millennium v. Chr. (900-200 v. Chr.) en is door sommige historici het axiale tijdperk of spiltijdperk genoemd. Deze cruciale periode zag een opmerkelijke uitbarsting van intellectuele activiteit die “een belangrijke bron werd van de meeste van onze huidige geloofstradities” (zie “The Axial Age,” ReligiousTolerance.org). Het axiale tijdperk zag de opkomst van beroemde filosofen in Griekenland, de verspreiding van hindoeïsme, boeddhisme en jaïnisme in India, zoroastrisme in Perzië, jodendom in Palestina en confucianisme en taoïsme in het oude China ( “The Axial Age: 5 Fast Facts,” Britannica.com). Deze uiteenlopende geloofssystemen die “verrassende overeenkomsten vertoonden met betrekking tot wat voor deze afzonderlijk uiteindelijk het allerbelangrijkste is” inzake de zin van het leven, goed en kwaad, en wat er gebeurt na de dood, leken ongeveer tegelijkertijd op te komen in verschillende delen van de wereld (ibid.). De vermaarde Britse auteur Karen Armstrong beschrijft deze periode in de menselijke geschiedenis als een tijd waarin “spirituele en filosofische genieën de weg bereiden voor een geheel nieuwe vorm van het menselijk bestaan” (The Great Transformation [De grote transformatie], p. xii).

Historici weten niet echt wat de uitbarsting van spirituele activiteit veroorzaakte tijdens het axiale tijdperk, dat het leven schonk aan religieuze en filosofische systemen die  in onze wereld vandaag de dag nog steeds dominant zijn. Karen Armstrong suggereert dat het een reactie was op het ongekende geweld in dat tijdvak. Anderen suggereren dat de opkomst van soortgelijke ideeën op hetzelfde moment het gevolg was van de uitbreiding van het handelsverkeer, het stedelijke leven, de wereldhandel en de toenemende welvaart (zie “Axial Age”, NewWorldEncyclopedia.org). Weer anderen concluderen: “ De vrijwel gelijktijdige veranderingen in China, India, Palestina en Griekenland – landen die ver van elkaar verwijderd liggen – lijken te opmerkelijk om te worden afgedaan als toeval” (ibid.). In feite suggereren sommigen dat deze periode toen mensen antwoorden trachten te vinden op de grote vragen van het leven eigenlijk een tijd van “goddelijke interventie” was en “een periode waarin God ... morele waarheden aan de mensheid openbaarde”, wat “een bewuste leidende kracht achter het ontvouwen van de geschiedenis betekent” (ibid.). Maar openbaarde God werkelijk geestelijke waarheden aan de wereld door deze diverse en concurrerende geloofstradities?

Uiteenlopende overtuigingen

Een nadere kijk op axiaal-tijdperk-denkers is leerzaam. In plaats van door God geleid te worden om universele geestelijke waarheden te ontdekken, volgde elke wijze zijn eigen geest en weg op zoek naar antwoorden op de grote vragen van het leven (The Great Transformation, p. xvii) – en die antwoorden spreken elkaar dikwijls tegen (zie “Roots of Faith [Wortels van geloof],” NYTimes.com, 30 april 2006). Confucius verzamelde wijze uitspraken van voorouders en maakte geen melding van goddelijke inspiratie. Griekse filosofen vertrouwden de rationele menselijke geest, geholpen door mystieke inzichten uit orakels.

Tijdens het mediteren onder een boom kwam Boeddha tot de conclusie dat de oorzaak van het lijden menselijke begeerte was en het hoogste doel was om elke begeerte uit te bannen – en dat het falen hierin zou leiden tot wedergeboorte in een menselijke, engelachtige of dierlijke staat, afhankelijk van hoe iemand zijn leven had geleid. Niets hiervan verschijnt in de geloofssystemen van Confucius of de Grieken. Sterker nog, weinig religies in het axiale tijdperk – buiten het jodendom, dat op hetzelfde moment in Palestina opkwam – vertonen enige gelijkenis met Bijbels monotheïsme of de zin van het leven zoals geopenbaard in de Bijbel.

Karen Armstrong observeert dat “de meeste filosofen  in het axiale tijdperk in het geheel geen belangstelling hadden voor doctrine ... Wat het meest van belang was, was niet wat men geloofde, maar hoe men zich gedroeg ... Als mensen zich vriendelijk en vrijgevig gedroegen ten opzichte van hun medemensen, konden zij de wereld redden” (The Great Transformation, pp. xiii-xiv). Helaas hebben de mentale inspanningen van de “spirituele en filosofische genieën” uit het axiale tijdperk ons een erfenis na van concurrerende wereldbeschouwingen en een verwarrende reeks van ideeën over het doel van het leven nagelaten. Zou dit het werk van een alwijze God zijn?

Een andere Bron

Tegenwoordig wuiven veel historici en theologen het historische belang van de Bijbel weg. In het beste geval zien ze deze als nog een extra concurrent van Confucius, Boeddha en de Griekse filosofie. Toch geeft de Schrift een theologisch perspectief op de geschiedenis dat niet beschikbaar is uit enig andere bron. In de Bijbel zijn belangrijke elementen uit de geschiedenis opgetekend vanuit Gods perspectief. In sterk contrast met de geest van het axiale tijdperk, die vertrouwde op de menselijke rede, waarschuwt de Bijbel ons: “… steun op je eigen inzicht niet” (Spreuken 3:5). Vergelijkende godsdienstwetenschappers kunnen speculeren dat God tijdens het axiale tijdperk universele waarheden openbaarde aan denkers die antwoorden zoeken binnen hun eigen geest, maar in de Schrift staat dat het Woord van God de bron van waarheid is (Psalm 119:142, 160; Johannes 17:17).

Bovendien, in het licht van tegenstrijdige ideeën over het doel van het leven die voortkomen uit concurrerende wereldbeschouwingen die ontstonden tijdens het axiale tijdperk, legt de Bijbel het principe uit dat “… God [is] geen God van wanorde, maar van vrede …” is (1 Korinthe 14:33) – wat aangeeft dat God niet achter de chaotische verscheidenheid van religieuze en filosofische systemen zit die onze wereld van vandaag domineren.

De Bijbel openbaart dat er een andere bron is die tegenwoordig grotendeels wordt genegeerd, die verklaart dat “… de hele wereld [in de macht van] den boze ligt” (1 Johannes 5:19, vert. Prof. Brouwer), een krachtig geestelijk wezen, Satan genaamd, naar wie meermaals verwezen wordt als de “vorst van deze wereld” (Johannes 12:31; 14:30) en de “god van deze eeuw” (2 Korinthe 4:4), die de volkeren van deze wereld heeft verblind en misleid (Openbaring 12:9). De door de mens gemaakte religies, die we tegenwoordig om ons heen zien, zijn de producten van deze zelfde wereld. Israël was een voorbeeld voor de wereld geweest (Deuteronomium 4:6). Als we dus kijken naar de grote koerswijziging in de geschiedenis, lijkt het erop dat Satan gebruik maakte van de ondergang van het oude Israël om alternatieve religieuze en filosofische systemen te creëren en te verspreiden en zo mensen weg te houden van de geopenbaarde geestelijke waarheden in de Bijbel. De opkomst van wereldreligies en de religieuze verwarring, die we tegenwoordig zien, zijn de blijvende gaven van het axiale tijdperk – een belangrijk keerpunt in de wereldgeschiedenis. Maar de Israëlieten – Gods uitverkoren volk – zouden een centrale rol blijven spelen in de keerpunten van de geschiedenis.